Szaniawski Jerzy

Jerzy Szaniawski (ur. 10 lutego 1886 roku w Zegrzynku nad Narwią, zm. 16 marca 1970 roku w Warszawie) – polski dramaturg, felietonista i pisarz, członek Polskiej Akademii Literatury. Sławę przyniosła mu m.in. seria opowiadań o profesorze Tutce.

Urodził się w 1886 w Zegrzynku nad Narwią, w rodzinie ziemiańskiej o inteligenckich korzeniach. Ojciec, Zygmunt Szaniawski, pisywał do „Przeglądu Tygodniowego”, w domu Szaniawskich bywali m.in. Maria Konopnicka, Klemens Junosza, Konrad Prószyński i Bolesław Wysłouch. Po ukończeniu warszawskiego gimnazjum Szaniawski zaczął studia przyrodnicze, wyjechał też do Lozanny, by uczyć się w Instytucie Rolniczym. Później wrócił do rodzinnego majątku; unikał kontaktu z ludźmi, był niechętny artystycznej śmietance Warszawy.

Debiutował w 1912 na łamach „Kuriera Warszawskiego”. Pięć lat później jego sztuka Murzyn została wystawiona na deskach Teatru Polskiego. Po sukcesie przedstawienia z Ireną Solską w roli głównej Szaniawski stał się wziętym dramatopisarzem. W latach 20. napisał m.in. Lekkoducha, Ptaka, Papierowego kochanka; jego dramaty wystawiał m.in. teatr Reduta Juliusza Osterwy. W 1924 Szaniawski napisał swą jedyną powieść – Miłość i rzeczy poważne.

Lata 30. przyniosły Szaniawskiemu uznanie środowiska, szacunek m.in. Boya-Żeleńskiego oraz liczne nagrody literackie (które umożliwiły mu wybranie w 1933 do Polskiej Akademii Literatury). W jego dramatach grali Kazimierz Junosza-Stępowski i Mieczysław Frenkiel, wystawiano je także w teatrze radiowym, służyły także jako scenariusze filmowe.

Po wybuchu wojny Szaniawski przeniósł się z Zegrzynka do Warszawy, gdzie działał w ruchu oporu. W 1944 został aresztowany, po uwolnieniu wyjechał do Krakowa, gdzie opublikował Dwa teatry. Współpracował z prasą codzienną, pisząc cykl miniatur o profesorze Tutce. Odmówił jednak tworzenia w stylu realizmu socjalistycznego, skutkiem czego, począwszy od szczecińskiego zjazdu Związku Literatów Polskich w styczniu 1949 (na którym oficjalnie zadekretowano socrealizm i rozprawiono się z szeregiem twórców m.in. Szaniawskim i Zawieyskim) do 1955, nie mógł wystawiać ani wydawać swojej twórczości. Wyjątkiem był „Przekrój”, któremu do 1952 pozwolono na drukowanie cyklu o profesorze Tutce.

W 1950 Szaniawski ponownie zamieszkał w Zegrzynku, starając się zadbać o opuszczony dotąd dworek rodzinny. Duży majątek ziemski został w czasie reformy rolnej rozparcelowany, jego część przekazana utworzonemu w Jadwisinie Zakładowi Doświadczalnemu Instytutu Ziemniaka, pozostawiając Szaniawskiemu modrzewiowy dworek, 15 ha ziemi ornej, 10 ha lasu i 5 ha sadu. Resztówka ta została obłożona gigantycznymi podatkami tak, że pisarz wegetował w skrajnej nędzy, przeznaczając wszystkie dochody ze sprzedaży płodów rolnych na targu w Serocku na spłatę zadłużenia.

W początku odwilży 1 marca 1955 Związek Literatów Polskich zorganizował mu huczny jubileusz, po którym zaczął znowu wydawać i wystawiać. Krótkie sukcesy kolejnych dramatów – m.in. Łuczniczki i Dziewięciu lat – nie zmieniły jednak faktu, że Szaniawski najlepszy okres twórczy miał już za sobą. Okres ten zamknęła, na początku lat sześćdziesiątych, śmierć Wandy Natolskiej, oddanej mu gospodyni i lokatorki w dworku, bez której nie dałby sobie rady z niechętnym mu otoczeniem – w tym z sąsiadami, lokalnymi władzami i Instytutem Ziemniaka, a także z coraz większym naporem cywilizacyjnym na spokojne i dzikie dotąd tereny, po zbudowaniu zapory w Dębem i powstaniu Zalewu Zegrzyńskiego.

W wieku 76 lat ożenił się z malarką Anitą Szatkowską. Ich relacjom poświęcona jest sztuka Remigiusza Grzeli Uwaga – złe psy! (premiera w warszawskim Teatrze Wytwórnia w marcu 2006). Schizofreniczną, znęcającą się nad pisarzem żonę zagrała Małgorzata Rożniatowska. Jerzy Szaniawski zmarł 16 marca 1970 w Warszawie. Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A32-2-13).

We wrześniu 1977 spłonął doszczętnie dworek w Zegrzynku, zamieszkiwany przez wdowę. Okoliczności nie są jasne, prawdopodobnie został podpalony przez dwóch młodych, pijanych mężczyzn, którzy wdarli się do budynku, lecz zostali zamknięci przez Szatkowską, która pobiegła wezwać milicję. Kiedy wróciła, dom stał w płomieniach – obaj napastnicy zginęli. Spłonęła także cała spuścizna po Szaniawskim, w tym liczne niepublikowane utwory. Wspominał, że napisał 77 dramatów, a wydrukowano około 30. O prywatnym życiu Szaniawskiego traktuje książka Krystyny Kolińskiej Szaniawski. Zawsze tajemniczy.

Kamień pamiątkowy w dworku Szaniawskich, gdzie tworzył Jerzy Szaniawski

Twórczość

Dramaty sceniczne

Murzyn (1917)
Papierowy kochanek (1920)
Ewa (1921)
Lekkoduch (1923)
Ptak (1923)
Żeglarz (1925)
Adwokat i róże (1929)
Fortepian (1932)
Most (1933)
Dwa teatry (1946)
Kowal, pieniądze i gwiazdy (1948)
Chłopiec latający (1949)
Łuczniczka (1959)
Dziewięć lat (1960)

Sztuki radiowe

Zegarek (1935)
W lesie (1937)
Służbista (1938)
Srebrne lichtarze (1938)
Dziewczyna z lasu (1939)

Inne formy i wydawnictwa

Miłość i rzeczy poważne (1924) – powieść
Łgarze pod Złotą Kotwicą (1928) – zbiór debiutanckich opowiadań publikowanych w prasie od 1912
Profesor Tutka i inne opowiadania (1954)
Juliusz Osterwa (1956) – z J. Hennelową
W pobliżu teatru (1956) – wspomnienia
Dramaty zebrane (1958)
Profesor Tutka: Nowe opowiadania (1962)

Ordery i odznaczenia

Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (10 lutego 1955)
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1934)
Złoty Krzyż Zasługi (15 czerwca 1946)

Upamiętnienie

24 listopada 1975 w Warszawie jednej z ulic na terenie obecnej dzielnicy Żoliborz zostało nadanie imię Jerzego Szaniawskiego
W 1977 roku imię Jerzego Szaniawskiego nadano rezerwatowi leśnemu znajdującemu się w pobliżu dawnego dworku w Zegrzynku
W 1980 r. Teatr Dramatyczny w Płocku otrzymał imię Jerzego Szaniawskiego
Imię Szaniawskiego nosi także Teatr Dramatyczny w Wałbrzychu

Jerzy Szaniawski (ur. 10 lutego 1886 roku w Zegrzynku nad Narwią, zm. 16 marca 1970 roku w Warszawie) Dramatopisarz, eseista. Jerzy Szaniawski wychował się w domu ziemiańskim i inteligenckim. Ojciec - Zygmunt pod pseudonimem zamieszczał artykuły w czasopismach, głównie w "Przeglądzie Tygodniowym". Matka pochodziła ze społecznikowskiej rodziny Wysłouchów. Dom rodzinny Szaniawskiego odwiedzali pisarze i artyści, między innymi Klemens Junosza, Maria Konopnicka, Konrad Prószyński oraz działacz ruchu ludowego Bolesław Wysłouch. Rodzice Szaniawskiego byli miłośnikami teatru.

Szaniawski ukończył gimnazjum w Warszawie. Później rozpoczął studia przyrodnicze, w Lozannie uczył się w Instytucie Rolniczym. Wrócił do swojego majątku i żył samotnie, był niezależny materialnie. Do Warszawy przyjeżdżał rzadko, nie utrzymywał kontaktów ze środowiskiem literackim. "Samotnicze usposobienie Szaniawskiego, zamknięcie, małomówność, dyskrecja, zdawkowość wiadomości, jakie przynosiły wywiady, do których z rzadka dawał się namówić, uniemożliwiają właściwie odtworzenie jego biografii w wydarzeniach i realiach ściśle stwierdzonych. (...) Choć nazwisko jego z biegiem upływającego czasu stawało się coraz głośniejsze i coraz mocniej utrwalone, zwłaszcza w pejzażu teatralnym dwudziestolecia, on sam pozostawał wciąż postacią poniekąd tajemniczą i enigmatyczną." (A. Hutnikiewicz, Wstęp w: J. Szaniawski, "Wybór dramatów") Najbliższe było mu środowisko teatru Reduta, odwiedzał go Juliusz Osterwa i Stefan Jaracz. Czasami także uczestniczył w próbach swoich sztuk.

Debiutował w 1912 roku krótkimi utworami nowelistycznymi i humorystycznymi publikowanymi w "Kurierze Warszawskim" i tygodniku satyrycznym "Sowizdrzał". Opowiadania te zebrał później w tomie Łgarze pod Złotą Kotwicą (1928). Pierwszy dramat pisarza - komedia Murzyn (1917) - został wystawiony przez warszawski Teatr Polski. Ta nieudana premiera nie przekreśliła jednak współpracy Szaniawskiego z dyrektorem Teatru Polskiego, Aleksandrem Zelwerowiczem, który zawiózł tę sztukę do Teatru im. Słowackiego w Krakowie. Druga premiera Murzyna (1917) w reżyserii Sosnowskiego z Ireną Solską odniosła sukces. Odtąd późniejsze dramaty Szaniawskiego były regularnie grywane przez teatry polskie.

W latach 20 Szaniawski stworzył kolejne dramaty: Papierowego kochanka (1920), Ewę (1921), Lekkoducha (1923), Ptaka (1923), Żeglarza (1925), Adwokata i róże (1929). W 1924 roku wydał jedyną swoją powieść Miłość i rzeczy poważne. W konstruowaniu dramatów posługiwał się formą komediową, ale w istocie tworzył teatr refleksyjny i filozoficzny. Zderzał przyziemną rzeczywistość z tęsknotą do celów wyższych. Wymiar realistyczny przeplatał się tutaj ze sferą marzeń. Subtelnie ironiczne dramaty pełne były niedopowiedzeń. Mówiły o oczekiwaniu, podskórnych przeczuciach, podświadomych instynktach. Szaniawski "wywodził skromnie swój teatr z potocznej, zwyczajnej obserwacji świata i ludzi. Widział, jak sam wyznawał - 'w całej przyrodzie, a więc i w człowieku, dążenie ku wyższej formie, czyli doskonałości'. Był skłonny podejrzewać, że są to często dążenia utajone, zakryte, nieuświadomione - po prostu niezrealizowane możliwości. Ale wystarczy niekiedy jakieś nagłe, niespodziewane potrącenie - urzekająca magia sztuki, 'niezwykły widok' lub 'niezwykła postać', aby owe ukryte właściwości i możliwości duszy zostały wyzwolone w istnieniach ludzkich, często najbardziej niepozornych." (A. Hutnikiewicz, Wstęp w: J. Szaniawski, "Wybór dramatów")

"Nie przedstawiał świata, lecz go konstruował, nie opisywał sytuacji, lecz tworzył ich modele, nie charakteryzował swoich bohaterów w całej ich psychologicznej złożoności, lecz szkicował postawy. Był typowym kreacjonistą." (K. Nastulanka, "Jerzy Szaniawski" w: "Słownik współczesnych pisarzy polskich")

W Reducie wystawiono trzy sztuki Szaniawskiego: Papierowego kochanka (1920), Ewę (1921) i Lekkoducha (1923). "Gdyśmy kuli na pamięć poszczególne sztuki Szaniawskiego" - wspominał Juliusz Osterwa - "każde słowo wydawało nam się bardzo celową, bardzo skoordynowaną frazą muzyczną, a równocześnie nikt nie miał poczucia czegoś sztucznego, wykoncypowanego lub narzuconego." (W. Natanson, "Szaniawski")

Jednak często satyryczny i groteskowy charakter jego sztuk przyczyniał się do pewnych trudności. Szaniawski podczas pracy Reduty nad Papierowym kochankiem stwierdzał: "Przede wszystkim nasuwało się pytanie, czy można w tego rodzaju sztuce 'przeżywać'? Reduta w swojej pracy nad poznaniem sztuki odrzuciła na razie barwne, stylizowane szatki, w jakie swe postaci przybrałem, i szukała prawdziwych ludzi. Doszukiwano się nawet aktualności, czyli że nie traktowano sztuki, jako 'oderwanej od życia'. (...) Takie podejście do mojej sztuki uznałem po namyśle za słuszne i mające swój głębszy sens." (W. Natanson, "Szaniawski")

Sztuki Szaniawskiego pozwalały aktorom na tworzenie bardzo dobrych kreacji. Świetną prapremierę miał Ptak wystawiony w 1923 roku w warszawskim Teatrze Rozmaitości w reżyserii Juliusza Osterwy, scenografii Wincentego Drabika, z Mieczysławem Frenklem w roli burmistrza. Wiele ze sztuk Szaniawskiego miało swe premiery w Teatrze Narodowym, który nie był wówczas teatrem eksperymentatorskim, lecz utrzymywał wysoki poziom komedii polskiej, głównie za sprawą doskonałego aktorstwa. Zagrano tam między innymi Żeglarza (1925) w reżyserii Stefana Jaracza, scenografii Wincentego Drabika, w roli tytułowej wystąpił Mieczysław Frenkiel. Reżyserem Mostu (1933) utrzymanego w konwencji realistycznej, ze świetną rolą Kazimierza Junoszy-Stępowskiego, jako Przewoźnika, był Karol Borowski. Aleksander Zelwerowicz w warszawskim Teatrze Nowym zrealizował premierowe przedstawienie Adwokata i róż (1929). Sam znakomicie zagrał rolę tytułową. Spektakl był ogromnym sukcesem, a kreacja Zelwerowicza należała do najlepszych w jego karierze.

"Po kilku latach milczenia przemówił Szaniawski ze sceny." - pisał Boy-Żeleński - "Rzecz osobliwa: te lata były dla niego pełne wartości. Dojrzał pod względem techniki, doszedł - można powiedzieć - do mistrzostwa w wymowie półtonów, w grze subtelnych niedopowiedzeń, w sztuce krzesania niespodzianek z sytuacji i charakterów." (W. Natanson, "Szaniawski")

W 1930 roku Szaniawski został wyróżniony Państwową Nagrodą Literacką za Adwokata i róże i odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta. W 1933 roku został jednym z pierwszych członków Polskiej Akademii Literatury. W latach 30. napisał kolejne sztuki: Fortepian (1932) i Most (1933). Stworzył miniatury sceniczne dla teatru radiowego: Zegarek (1935), W lesie (1937), z czego wyrosły później Dwa teatry, Służbistę (1937), Srebrne lichtarze (1938), Dziewczynę z lasu (1939).

Po wybuchu II wojny światowej rodzinny Zegrzynek został przyłączony do Rzeszy. Szaniawski przeniósł się do Warszawy. Działał w ruchu oporu, w 1944 roku został aresztowany przez Niemców i wypuszczony w przeddzień Powstania Warszawskiego. Po klęsce powstania został wysiedlony. Po wojnie mieszkał w Krakowie. W 1946 roku napisał swoją najgłośniejszą sztukę - Dwa teatry. Na drugą część tej sztuki składają się dwie miniatury sceniczne: Matka i Powódź. Dramat jest jednocześnie realistyczny i fantastyczny. Za życiowymi zdarzeniami, "za zmiennymi sytuacjami kryją się zazwyczaj fakty z gatunku 'zdarzeń' wewnętrznych, jakieś idee, marzenia, tęsknoty ludzkie, stanowiące w istocie owo głębsze dno zmysłowe postrzegalnych znaków scenicznych." (A. Hutnikiewicz, Wstęp w: J. Szaniawski, "Wybór dramatów")

Odzwierciedla to postać Dyrektora, który jest realistą i jednocześnie z zacięciem poświęca się swej pasji badania snów. Prapremiera Dwóch teatrów odbyła się w Teatrze im. Żołnierza Polskiego w Krakowie w reżyserii Ireny Grywińskiej, ze scenografią Tadeusza Kantora. Wielką rolę Dyrektora Teatru zagrał Karol Adwentowicz. Do 1957 roku Dwa teatry były najczęściej grywaną sztuką Szaniawskiego.

W 1962 roku dramat ten wystawiło radio genewskie. Walter Weideli - dramatopisarz szwajcarski po premierze napisał: "Widzieliśmy, że podczas ostatniej wojny załamywały się schematy, w które wierzyliśmy. Wiemy, że możliwości ludzkie są nieograniczone w dobrym i złym. Człowiek, którego uważaliśmy za istotę prostą, logiczną i wytłumaczalną, gotuje nam codziennie niespodzianki. Pod powierzchnią kryją się otchłanie. W nie właśnie sięga Szaniawski. 'Bo my' - mówi jedna z postaci 'Dwóch teatrów' - 'podnosimy maski.' Cały teatr Szaniawskiego tu właśnie się mieści. Ukazuje wydarzenia bieżące, codzienne. Na pierwszy rzut oka wydaje się niewinny. Lecz nagle - tajemnica gęstnieje. Zaczynamy wątpić o prawdach, które zdawaliśmy się poznawać. (...) Gdyż poza wszelkim faktem rysują się ślady ukryte, zapomniane, zasypane, które jednak pozostały w duszach tych, którzy wydarzenia przeżyli. (...) Ów teatr, który w sobie zawiera także i wymiary snu czy prawdopodobieństw, Szaniawski przeczuł przed Dürrenmattem." (W. Natanson, "Szaniawski")

Dwa teatry zostały wyróżnione Nagrodą Literacką miasta Krakowa. Szaniawskiego odznaczono Złotym Krzyżem Zasługi. W tym czasie napisał jeszcze dwa dramaty: Kowala, pieniądze i gwiazdy (1948) i Chłopca latającego (1949). W prasie codziennej publikował miniatury prozatorskie Opowiadania profesora Tutki.

Po zadekretowaniu realizmu socjalistycznego, jako jedynie obowiązującej doktryny estetycznej, całą jego twórczość uznano za ideologicznie wrogą. Przez 5 lat nie wydawano go i nie grywano. Sytuacja zmieniła się po odwilży. Teatry wznowiły jego sztuki. Szaniawski stworzył w tym czasie swoje ostatnie dramaty: Łuczniczkę (1959) i Dziewięć lat (1960). Wraz z Józefą Hennelową napisał szkic "Juliusz Osterwa" (1956). Wydano jego "Dramaty zebrane" (1958) i "Nowe opowiadania profesora Tutki" (1962) oraz tom wspomnień "W pobliżu teatru" (1956). Posypały się nagrody: Nagroda Literacka miasta Warszawy (1958), Nagroda Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie (1959), Nagroda Literacka im. Włodzimierza Pietrzaka (1962). W ostatnich latach życia autor całkowicie usunął się w cień. W wieku 76 lat ożenił się z Anitą Szatkowską, ale nadal żył w izolacji. Zmarł 16 marca 1970 roku w Warszawie.

Autor: Monika Mokrzycka-Pokora, styczeń 2003.

Jerzy Szaniawski przyszedł na świat 10 lutego 1886 roku w Zegrzynku , tu z małymi przerwami przebywał aż do śmierci. Pochodził z rodziny inteligenckiej o tradycjach patriotycznych, społecznikowskich i literackich. Lata 1899-1903 to okres nauki w gimnazjum rządowym w Warszawie. Już wtedy podejmował pierwsze próby literackie, sięgnął po Ibsena, który jak okazało się potem wywarł ogromny wpływ na twórczość dramaturgiczną Jerzego.

W 1909 r. musiał opuścić Zegrzynek, został powołany do armii carskiej. Tajemnica okrywa szczegóły służby wojskowej , nie trwała ona jednak długo: słabe zdrowie Jerzego oraz starania ojca pozwoliły mu szybko wrócić do domu. Po powrocie z wojska zamieszkał z rodzicami, jego życie w tym okresie skupiało się przede wszystkim na lekturze, odwiedzinach teatru i podejmowanych próbach pisarskich.

Po raz trzeci opuścił Zegrzynek w 1910 r. Zgodnie z postanowieniem rodziny udał się na studia do Lozanny. Szwajcaria była tradycyjnym ośrodkiem studiów dla society, z której wywodził się Jerzy i do dobrego tonu należało pobierać tam wykłady. Zetknął się wtedy z bogatą tradycją kultury romańskiej, która wywarła na jego przyszłą pracę i sposób myślenia ogromny wpływ. Nie ma pewności czy Szaniawski uzyskał dyplom uniwersytetu. Przed powrotem do kraju odbywa podróże do Francji, Włoch.

Po powrocie ze Szwajcarii, debiutuje prozą na łamach „Kuriera Warszwskiego” jest rok 1912. Później zamieszcza opowiadania satyryczne w „Sowizdrzale”. Z pierwszych jego opowiadań można wywieźć genealogię całej późniejszej twórczości pisarza. W zderzeniu skrajnych pierwiastków liryka a satyra dziać się będzie właściwa akcja utworu, którą można by przymierzyć do życia mającego charakter kreacji.

Debiut dramaturgiczny , do którego przyznawał się Szaniawski i który krytyka uznawała za debiut właściwy miał miejsce w 1917 roku. Sam Szaniawski tak pisze o tym wydarzeniu: „Mój debiut dramaturgiczny nie należał do tzw. Cudownych debiutów, tzn. takich, które budzą ogólny zachwyt (…) otóż w 1917 r. napisałem swoją pierwszą sztukę, która nosiła tytuł „Murzyn”. Nie miałem na tyle odwagi aby ją osobiście zaoferować teatrowi , więc uczynił to za mnie kolega, który zaniósł ją do oceny. Okazało się, że sztuka spodobała się dyrektorowi i została przyjęta”.

W latach 30-stych Szaniawski napisał dziesięć dramatów, m.in. Papierowy kochanek (1920), Żeglarz (1925), Adwokat i róże (1929), za który otrzymał Państwową Nagrodę Literacką, Most (1933). Pierwsze dramaty Szaniawskiego mają podobną atmosferę, prawie ten sam problem, zbliżoną scenerię. Jest to jakiś zaciszny zakątek, najczęściej prowincjonalne miasto, gdzie „czas stanął”. W opowieściach tych najważniejsza dla niego była sfera ludzkich pragnień i ideałów decydujących o uroku świata, konfrontował rzeczywistość z fantazją ukazując role poetyckiego symbolu wśród zjawisk codzienności, interesowała go złożoność ludzkiej natury. Istotną treść pokazywał za pomocą metafory i nastroju , wnioski sugerował w podtekstach i niedopowiedzeniach.

Swoją koncepcję dramaturgii przeniósł do słuchowiska radiowego i jako jeden z pierwszych opracował typowe elementy, realizując wizję teatru wyobraźni. Słuchowisko Zegarek (1935), W lesie (1937), Służbista (1937), należą dziś do klasyki tego gatunku. W 1933 roku Szaniawski trzymał tytuł członka Polskiej Akademii Literatury, a w 1935 roku Krzyż Oficerski Polski.

Czas wojny zniszczył zegrzynecki spokój. Pozbawiony majątku Szaniawski zamieszkał w Warszawie u przyjaciół. W 1944 r. przez kilka miesięcy więziony był na Pawiaku. Zwolniono go tuż przed powstaniem warszawskim, trafił do obozu w Pruszkowie. Wreszcie dotarł do Krakowa. W krakowskim Domu Literatów mieszkał w latach 1945-49. Zegrzynek zdawał się być stracony, gdyż Niemcy doszczętnie spalili dworek.

W okresie krakowskim, zaskakiwał pisarską inicjatywą. Powstały wtedy Dwa Teatry (1946), Kowal, pieniądze i gwiazdy (1948), Chłopiec latający (1949). Podsumowuje w nich swe dotychczasowe przemyślenia dramatopisarskie. W czasopismach zaczął ukazywać się cykl opowiadań Profesora Tutki (pierwszy tom 1954). Są to rzeczy podobne do dramaturgii , pełne zaskakujących point, ciepłego, niekiedy gorzkiego uśmiechu , pogody. Nie były to jego pierwsze prozatorskie poczynania, już przed wojną wydał powieść Miłość i rzeczy poważne (1924), Łgarze pod złotą kotwicą (1928).

Dużo pracował i mógł myśleć o odbudowie Zegrzynka. Przeprowadził się tam w 1949 roku. Lecz tym razem rodzinny dom okazał się przymusową samotnią. Ogólnopolski sukces sceniczny Dwóch teatrów i bydgoska premiera Kowala, pieniędzy i gwiazd wywołały pozaliterackie spory. Dramaturgią Szaniawskiego potraktowaną jako argument w dyskusji nad założeniami realizmu socjalistycznego, niestety w ostatecznej konkluzji uznany jako argument przeciwny postulatem sztuki socjalistycznej. Sztuki Szaniawskiego zniknęły ze sceny. Zegrzynecki dworek otrzymał nazwę obszarniczej posiadłości. Pisarz przeżywał ciężkie chwile. Bez perspektywy wznowień teatralnych pozostała mu głównie kontynuacja Tutkowych gawęd.

Do teatru wrócił dzięki zmienionej atmosferze politycznej. W 1959 r. Ukazał się tekst Łuczniczki, a w 1960 r. Jedna aktówka Dziewięć lat, ale dramaturgia stanowiła zaledwie fragment twórczości tego okresu. Dlaczego? Czy pamięć lat 50-tych załamała wiarę pisarza w celowość tworzenia dla sceny? Czy nie starczyło sił? W 1962 roku ukazały się Profesor Tutka .Nowe opowiadania , zbiór esejów W pobliżu teatru (1956), monografia Juliusza Osterwy(1956), która była świadectwem szczególnego związku pisarza z Redutą.

Ostatnie dziesięciolecie życia Szaniawskiego było szczególnie zagmatwane. W 1961 r. Poślubił Wandę Anitę Szatkowską. Odtąd unikał i tak już rzadkich przecież spotkań towarzyskich. Przerwał korespondencje z przyjaciółmi. Szaniawski zmarł 16 marca 1970 roku w Warszawie. Siedem lat po śmierci właściciela wskutek tragicznego zbiegu wydarzeń zegrzynecki dworek spłonął. Powszechnie mniemano, iż bezpowrotnie zginęły w pożarze dworku najcenniejsze pamiątki po pisarzu-rękopisy jego sztuk teatralnych, zdjęcia, korespondencje i notatki. Okazało się, że wiele materiałów odnaleziono w Zduńskiej Woli. Przyczynili się do tego zduńskowolanie Leon Pietrzykowski przyjaciel pisarza, Stanisław Fuks, archiwista telewizyjny.